Syndrom sztokholmski w relacjach rodzinnych: rzadziej omawiane przypadki

Syndrom sztokholmski to termin, który często kojarzy się z zakładnikami i ich porywaczami. Jednakże, co jeśli powiedziałabym Ci, że ten syndrom może również występować w miejscu, które uważamy za najbardziej bezpieczne – naszym domu, wśród najbliższej rodziny? Istnieją metody rozpoznawania i radzenia sobie z tym zjawiskiem. Zachęcamy do dalszej lektury, aby dowiedzieć się więcej o rzadziej omawianych przypadkach tego zjawiska w kontekście rodzinnym.

Spis treści:

Wprowadzenie do syndromu sztokholmskiego w kontekście rodzinnym

Główne przyczyny występowania syndromu sztokholmskiego w rodzinie

Przypadki syndromu sztokholmskiego wśród dzieci

Syndrom sztokholmski w związkach małżeńskich i partnerskich

Terapia i wsparcie dla ofiar syndromu sztokholmskiego

Podsumowanie i refleksja nad przyszłością badania zjawiska

 

Wprowadzenie do syndromu sztokholmskiego w kontekście rodzinnym

Kiedy słyszymy o syndromie sztokholmskim, nasza myśl często biegnie w kierunku zakładników i ich porywaczy. Jednak to zjawisko, choć głęboko zakorzenione w psychice ludzkiej, nie jest ograniczone tylko do ekstremalnych sytuacji. Może się ono pojawiać w miejscach, które uważamy za najbezpieczniejsze – w naszych domach, wśród najbliższych.

Definicja i krótka charakterystyka syndromu sztokholmskiego

Syndrom sztokholmski to psychologiczny mechanizm obronny, w którym ofiara zaczyna identyfikować się z agresorem, często rozwijając uczucia lojalności, sympatii, a nawet miłości wobec niego. Nazwa pochodzi od słynnego przypadku w Sztokholmie w 1973 roku, kiedy zakładnicy wzięci podczas napadu na bank zaczęli bronić swoich porywaczy przed policją.

W kontekście rodzinnym, syndrom sztokholmski może objawiać się w sytuacjach, gdzie jedno z członków rodziny dominuje nad innymi, stosując różne formy manipulacji czy przemocy. Ofiary, zamiast szukać pomocy lub uciekać od agresora, często stają się jego obrońcami, tłumacząc jego działania i odrzucając wszelką pomoc z zewnątrz. Ta trudna do zrozumienia dynamika wynika z głęboko zakorzenionych mechanizmów obronnych, które mają na celu przetrwanie w trudnych i nieprzewidywalnych warunkach.

Dlaczego warto przyjrzeć się temu zjawisku w środowisku rodzinnym?

Syndrom sztokholmski to zjawisko, które przez wiele lat fascynowało psychologów, kryminologów i społeczeństwo. Choć najczęściej kojarzy się on z sytuacjami ekstremalnymi, takimi jak porwania czy zakładnictwo, jego korzenie i mechanizmy działania mogą być obecne w znacznie bardziej codziennych sytuacjach, w tym w relacjach rodzinnych.

W środowisku rodzinnym, gdzie więzi emocjonalne są silne, a lojalność i zaufanie odgrywają kluczową rolę, pojawia się specyficzna dynamika. W takim otoczeniu, gdzie powinniśmy czuć się najbardziej bezpiecznie, paradoksalnie może dochodzić do sytuacji, w których ofiara zaczyna identyfikować się z osobą, która ją krzywdzi, broniąc jej postępowania i odczuwając wobec niej głębokie uczucia.

Zastanawiając się nad tym, dlaczego warto zgłębić temat syndromu sztokholmskiego w kontekście rodzinnym, warto zwrócić uwagę na kilka kluczowych aspektów. Po pierwsze, rodzina to podstawowe środowisko, w którym kształtują się nasze postawy, przekonania i wzorce zachowań. To, co dzieje się w domu, ma bezpośredni wpływ na nasze późniejsze życie, relacje z innymi ludźmi i samopoczucie.

Po drugie, zrozumienie mechanizmów tego syndromu w kontekście rodzinnym może pomóc wielu osobom dostrzec sytuacje, w których stają się ofiarami manipulacji czy dominacji, nawet jeśli na pierwszy rzut oka wydają się one „normalne” lub „akceptowalne”. Wiedza ta może być pierwszym krokiem do zmiany, do poszukiwania pomocy i wyjścia z toksycznej relacji.

Wreszcie, zrozumienie syndromu sztokholmskiego w kontekście rodzinnym to nie tylko wiedza dla potencjalnych ofiar. To także ważny materiał dla specjalistów, terapeutów i wszystkich tych, którzy pracują z rodzinami. Pozwala to na lepsze rozumienie dynamiki rodzinnej, a co za tym idzie, skuteczniejszą pomoc tym, którzy jej potrzebują.

Zachęcamy do dalszej lektury, aby zrozumieć pełny obraz tego zjawiska i dowiedzieć się, jak można mu przeciwdziałać w życiu codziennym.

Główne przyczyny występowania syndromu sztokholmskiego w rodzinie

Syndrom sztokholmski, choć powszechnie znany z kontekstów ekstremalnych, ma swoje korzenie w subtelniejszych, codziennych dynamikach relacyjnych. W rodzinie, gdzie więzi emocjonalne są intensywne i skomplikowane, pojawia się specyficzna dynamika, która może prowadzić do tego zaskakującego i często niezrozumiałego zjawiska. Ale co sprawia, że w sercu rodziny, w miejscu, które powinno być ostoją bezpieczeństwa, może rozwijać się coś takiego?

Dynamika rodzinna a rozwój zaburzeń

Rodzina jest pierwszym środowiskiem, w którym uczymy się relacji, budujemy więzi i kształtujemy swoje poczucie bezpieczeństwa. Jednakże, nie każda rodzina jest źródłem wsparcia i miłości. W niektórych domach, dominacja, kontrola i manipulacja stają się codziennością. W takim środowisku, członkowie rodziny mogą rozwijać mechanizmy obronne, które mają na celu przetrwanie w trudnych warunkach. Jednym z takich mechanizmów jest właśnie syndrom sztokholmski.

Dynamika rodzinna odgrywa kluczową rolę w rozwoju tego zjawiska. W sytuacjach, gdy jeden z członków rodziny dominuje nad innymi, stosując różne formy manipulacji czy przemocy, pozostali członkowie mogą zaczynać identyfikować się z agresorem. Zaczynają wierzyć, że agresor działa w ich najlepszym interesie, nawet jeśli jego działania są krzywdzące.

Często, osoby znajdujące się w takiej sytuacji nie zdają sobie sprawy z tego, że są ofiarami. Wierzą, że to, co się dzieje, jest „normalne” lub „zasłużone”. Ta wewnętrzna dynamika rodzinna, pełna sprzeczności i konfliktów, stwarza idealne warunki do rozwoju syndromu sztokholmskiego.

Rozumienie tej dynamiki jest kluczem do rozpoznania problemu i podjęcia kroków w kierunku jego rozwiązania. Wiedza o tym, jak rodzina wpływa na nasze zdrowie psychiczne, może być pierwszym krokiem do wyjścia z toksycznej relacji i znalezienia prawdziwego wsparcia.

Czynniki ryzyka i podatność jednostki

Aby zrozumieć, dlaczego niektóre osoby w rodzinie mogą stać się podatne na rozwój syndromu sztokholmskiego, warto przyjrzeć się głównym czynnikom ryzyka:

• Długotrwała ekspozycja na przemoc lub manipulację: Osoby, które przez długi czas były narażone na przemoc fizyczną, emocjonalną lub przemoc psychiczną, mogą rozwijać mechanizmy obronne, które prowadzą do identyfikacji z agresorem.
• Brak wsparcia zewnętrznego: Izolacja od przyjaciół, rodziny czy innych form wsparcia może sprawić, że ofiara czuje się bardziej związana z agresorem.
• Niska samoocena: Osoby z niską samooceną mogą być bardziej podatne na manipulacje i mogą wierzyć, że zasługują na traktowanie, które otrzymują.
• Historia traumatycznych doświadczeń: Wcześniejsze traumatyczne doświadczenia, zwłaszcza w dzieciństwie, mogą zwiększać podatność na rozwój syndromu sztokholmskiego w późniejszym życiu.
• Brak edukacji na temat zdrowych relacji: Osoby, które nie miały okazji nauczyć się, jakie są cechy zdrowej relacji, mogą nie rozpoznawać toksycznych wzorców zachowania.

Zrozumienie tych czynników ryzyka jest kluczem do identyfikacji i zapobiegania syndromowi sztokholmskiemu w kontekście rodzinnym. Wiedza ta pozwala na podjęcie kroków w kierunku ochrony siebie i swoich bliskich przed potencjalnie szkodliwymi relacjami.

Przypadki syndromu sztokholmskiego wśród dzieci

Kiedy myślimy o syndromie sztokholmskim, nasze myśli często skupiają się na dorosłych, zapominając, że dzieci – te najbardziej niewinne i podatne na wpływy – również mogą doświadczyć tego zjawiska. W rzeczywistości, dzieci, ze względu na ich naturalną zależność od opiekunów i brak doświadczenia życiowego, mogą być szczególnie narażone na rozwój tego syndromu w odpowiednich okolicznościach.

Dzieci jako ofiary manipulacji rodzicielskiej

Dzieciństwo to czas, kiedy nasze poczucie bezpieczeństwa, wartości i miejsca w świecie jest kształtowane. Rodzice i opiekunowie odgrywają kluczową rolę w tym procesie. Niestety, niektórzy rodzice mogą wykorzystywać swoją pozycję wobec dziecka w sposób manipulacyjny, prowadząc do sytuacji, w których dziecko może rozwijać syndrom sztokholmski. Oto kilka aspektów tego problemu:

• Emocjonalna zależność: Dzieci są naturalnie zależne od swoich rodziców pod względem emocjonalnym. Jeśli rodzic wykorzystuje tę zależność do manipulacji, dziecko może czuć, że musi zadowolić rodzica, nawet kosztem własnego dobrostanu.
• Brak alternatywnych punktów widzenia: Dzieci często nie mają dostępu do innych perspektyw niż te prezentowane przez rodziców. Jeśli są one narażone na jednostronne informacje lub manipulację, mogą nie zdawać sobie sprawy, że ich sytuacja nie jest normalna.
• Strach przed odrzuceniem: Dla dziecka strach przed odrzuceniem przez rodzica jest ogromny. Jeśli rodzic używa tej obawy jako narzędzia manipulacji, dziecko może czuć, że musi być lojalne wobec rodzica, niezależnie od kosztów.
• Niewystarczające narzędzia do radzenia sobie: Dzieci nie mają jeszcze w pełni rozwiniętych narzędzi do radzenia sobie z trudnymi sytuacjami. Mogą nie wiedzieć, jak reagować na manipulację, co sprawia, że są bardziej podatne na syndrom sztokholmski.

Rozumienie, jak dzieci mogą stać się ofiarami manipulacji rodzicielskiej, jest kluczem do ochrony ich przed skutkami syndromu sztokholmskiego. Wiedza ta pozwala rodzicom, opiekunom i specjalistom lepiej rozumieć potrzeby dziecka i zapewnić mu odpowiednie wsparcie.

Skutki długoterminowe dla rozwoju dziecka

Dzieci, ze względu na ich naturalną zależność od opiekunów i brak doświadczenia życiowego, są szczególnie podatne na wpływy zewnętrzne. W sytuacjach, gdy są narażone na manipulację czy dominację ze strony bliskich, mogą rozwijać mechanizmy obronne, które prowadzą do identyfikacji z agresorem.

Dzieci, które doświadczają syndromu sztokholmskiego, mogą napotkać wiele wyzwań w późniejszym życiu. Oto kilka długoterminowych skutków, które mogą wpłynąć na rozwój dziecka:

• Problemy z samooceną: Dzieci, które były narażone na manipulację, często walczą z niską samooceną, wątpiąc w swoją wartość i zdolności.
• Trudności w nawiązywaniu relacji: Doświadczenia związane z syndromem sztokholmskim mogą prowadzić do problemów z zaufaniem, co utrudnia nawiązywanie głębokich i zdrowych relacji w dorosłym życiu.
• Zaburzenia lękowe: Stała ekspozycja na stres i manipulację może prowadzić do rozwoju zaburzeń lękowych, takich jak PTSD u dzieci czy zaburzenia lękowe uogólnione.
• Unikanie konfliktów: Dzieci, które były narażone na dominację, mogą unikać konfliktów w dorosłym życiu, nawet kosztem własnych potrzeb i granic.
• Problemy z asertywnością: Dzieci, które doświadczyły syndromu sztokholmskiego, mogą mieć trudności z wyrażaniem swoich potrzeb i uczuć w sposób asertywny.

Zrozumienie tych skutków jest niezbędne, aby móc skutecznie wspierać dzieci w ich drodze do zdrowia i pełni życia. Dzięki temu możemy pomóc im odzyskać utracone poczucie bezpieczeństwa i zaufanie do świata.

Syndrom sztokholmski w związkach małżeńskich i partnerskich

Związki małżeńskie i partnerskie są często postrzegane jako ostoja miłości, zaufania i wsparcia. Niestety, nie zawsze tak jest. W niektórych relacjach pojawiają się elementy dominacji, manipulacji i przemocy, które prowadzą do zjawiska znanego jako syndrom sztokholmski. W takim kontekście osoba, która doświadcza krzywdy, zaczyna identyfikować się z osobą krzywdzącą, broniąc jej postępowania i odczuwając wobec niej głębokie uczucia.

Mechanizmy utrzymywania się toksycznych relacji

Aby zrozumieć, dlaczego niektóre związki stają się toksyczne i dlaczego ofiary często pozostają w nich na dłużej, warto przyjrzeć się mechanizmom, które utrzymują takie relacje:

• Lęk przed samotnością: Dla wielu ludzi strach przed byciem samym jest silniejszy niż chęć opuszczenia toksycznego partnera. Ten lęk może skutkować akceptacją negatywnych zachowań i próbami usprawiedliwiania ich.
• Niska samoocena: Osoby z niską samooceną mogą wierzyć, że zasługują na traktowanie, które otrzymują, lub że nie znajdą nikogo lepszego.
• Manipulacja i gry psychologiczne: Toksyczni partnerzy często używają manipulacji, by utrzymać kontrolę nad relacją, wprowadzając w błąd, obwiniając i izolując swoją ofiarę od wsparcia zewnętrznego.
• Cykl przemocy: W toksycznych relacjach często pojawia się cykl przemocy, który składa się z fazy napięcia, eksplozji i miesiąca miodowego. Ta zmienność zachowań sprawia, że ofiara ma nadzieję na poprawę sytuacji.
• Brak świadomości: Wiele osób nie jest świadomych, że ich związek jest toksyczny. Mogą nie znać objawów syndromu sztokholmskiego lub nie zdawać sobie sprawy, że są jego ofiarą.

Zrozumienie tych mechanizmów jest kluczowe dla osób, które chcą wyjść z toksycznej relacji. Dzięki temu mogą podjąć świadome decyzje, szukać wsparcia i budować zdrowe, pełne szacunku związki.

Jak rozpoznać objawy i kiedy szukać pomocy?

Rozpoznanie syndromu sztokholmskiego w związku może być trudne, zwłaszcza gdy ofiara nie jest świadoma swojej sytuacji. Oto kilka objawów i wskazówek, które mogą pomóc w identyfikacji problemu:

• Uzasadnianie zachowania partnera: Jeśli zauważasz, że regularnie usprawiedliwiasz lub minimalizujesz negatywne zachowania swojego partnera, może to być oznaka syndromu sztokholmskiego.
• Izolacja od bliskich: Toksyczni partnerzy często starają się izolować swoje ofiary od rodziny i przyjaciół, aby utrudnić im dostęp do wsparcia.
• Stałe uczucie lęku: Jeśli czujesz się ciągle niespokojna lub boisz się swojego partnera, może to być oznaka, że jesteś w toksycznym związku.
• Trudności z podjęciem decyzji: Osoby doświadczające syndromu sztokholmskiego często mają problem z podejmowaniem decyzji bez konsultacji z partnerem.
• Poczucie winy: Jeśli czujesz się winna za problemy w związku lub wierząc, że zasługujesz na negatywne traktowanie, może to być oznaka syndromu sztokholmskiego.

Jeśli rozpoznajesz u siebie którykolwiek z powyższych objawów, ważne jest, aby szukać pomocy. Profesjonalne wsparcie, takie jak terapia czy grupy wsparcia, może pomóc w zrozumieniu sytuacji, w której się znalazłaś, i podjąć kroki w kierunku zdrowego życia. Pamiętaj, że nie jesteś sama i zawsze jest nadzieja na lepsze jutro.

Terapia i wsparcie dla ofiar syndromu sztokholmskiego

Syndrom sztokholmski to złożone zjawisko, które może prowadzić do głębokich ran emocjonalnych. Osoby, które doświadczyły tego syndromu, często borykają się z uczuciem izolacji, lęku i niskiej samooceny. Jednak z odpowiednim wsparciem i terapią, ofiary mogą odzyskać kontrolę nad swoim życiem i znaleźć drogę do zdrowia emocjonalnego.

Metody terapeutyczne skierowane do ofiar

Dla ofiar syndromu sztokholmskiego kluczowe jest znalezienie odpowiedniej formy wsparcia, która pomoże im zrozumieć i przetworzyć swoje doświadczenia. Oto kilka metod terapeutycznych, które okazały się skuteczne:

• Terapia indywidualna: W bezpiecznym, poufnym otoczeniu terapeuty, ofiara może pracować nad swoimi uczuciami, lękami i traumami. Terapeuta może pomóc w zrozumieniu mechanizmów syndromu sztokholmskiego i wskazać drogę do zdrowia.
• Terapia poznawczo-behawioralna (CBT): Ta forma terapii skupia się na identyfikacji i zmianie negatywnych wzorców myślowych i zachowań, które mogły się rozwinąć w wyniku doświadczenia syndromu sztokholmskiego.
• Grupy wsparcia: Spotkania z innymi ofiarami mogą pomóc w zrozumieniu, że nie jest się samemu. Wspólne dzielenie się doświadczeniami i strategiami radzenia sobie może być niezwykle wartościowe. Sprawdź naszą grupę wsparcia dla osób w trudnych związkach.
• Techniki relaksacyjne: Metody takie jak medytacja, głębokie oddychanie czy joga mogą pomóc ofiarom w radzeniu sobie z lękiem i stresem związanym z ich doświadczeniami.
• Edukacja: Zrozumienie syndromu sztokholmskiego i jego wpływu na psychikę może pomóc ofiarom w procesie zdrowienia. Edukacja w tej dziedzinie może być kluczem do przełamania cyklu.

Każdy indywidualnie reaguje na różne sytuacje, co sprawia, że metody skuteczne dla jednej osoby, mogą nie przynieść rezultatów dla innej. Ważne jest, aby ofiary syndromu sztokholmskiego szukały wsparcia i terapii dostosowanej do ich indywidualnych potrzeb. Z odpowiednim wsparciem, odzyskanie kontroli nad własnym życiem i znalezienie drogi do zdrowia emocjonalnego jest w zasięgu ręki.

Jak rodzina i bliscy mogą pomóc?

Syndrom sztokholmski to zjawisko, które może głęboko wpłynąć na psychikę ofiary, prowadząc do uczucia izolacji, lęku i dezorientacji. Chociaż profesjonalna terapia jest kluczem do zdrowienia, wsparcie rodziny i bliskich jest nieocenione w procesie regeneracji ofiary.

Rodzina i przyjaciele odgrywają kluczową rolę w procesie zdrowienia ofiary syndromu sztokholmskiego. Oto kilka sposobów, w jaki mogą oni pomóc:

• Słuchaj bez oceniania: Dla ofiary ważne jest, aby czuć się wysłuchanym. Zamiast oceniać czy krytykować, po prostu słuchaj i bądź obecny.
• Edukuj się: Zrozumienie syndromu sztokholmskiego pomoże Ci lepiej wspierać swojego bliskiego. Poznaj objawy, przyczyny i metody leczenia.
• Zachęcaj do profesjonalnej pomocy: Choć wsparcie rodziny jest ważne, profesjonalna terapia jest kluczem do pełnego zdrowienia. Zachęcaj swojego bliskiego do poszukiwania specjalistycznej pomocy.
• Bądź cierpliwy: Proces zdrowienia może być długi i trudny. Twoja cierpliwość i wsparcie mogą pomóc ofierze w trudnych chwilach.
• Ustaw granice: Pomaganie bliskiemu może być emocjonalnie wyczerpujące. Ważne jest, aby również dbać o siebie i ustawiać zdrowe granice.
• Zachęcaj do aktywności: Pomóż ofierze wrócić do normalnego życia, zachęcając do uczestnictwa w aktywnościach, które kiedyś ją cieszyły.

Pamiętaj, że wszyscy jesteśmy różni, więc to, co pomaga jednemu, niekoniecznie musi być odpowiednie dla kogoś innego. Podstawą jest empatia, zrozumienie, cierpliwość, wytrwałość i chęć niesienia pomocy. Twoja obecność i wsparcie mogą być decydujące w procesie zdrowienia bliskiej osoby.

Podsumowanie i refleksja nad przyszłością badania zjawiska

Syndrom sztokholmski, choć znany od lat, wciąż stanowi przedmiot zainteresowania wielu badaczy i specjalistów. Jego złożoność i wielowymiarowość sprawiają, że zrozumienie tego fenomenu wymaga ciągłego pogłębiania wiedzy i analizy nowych przypadków.

W ciągu ostatnich lat obserwujemy wzrost świadomości społecznej na temat syndromu sztokholmskiego. Coraz więcej osób zdaje sobie sprawę z jego istnienia, a media częściej poruszają ten temat, starając się edukować społeczeństwo. Jednak mimo postępów w badaniach, wiele pytań pozostaje bez odpowiedzi.

Przyszłość badania tego zjawiska zapowiada się intrygująco. Oto kilka obszarów, które, naszym zdaniem, zasługują na dalszą uwagę:

• Indywidualne różnice: Dlaczego niektóre osoby są bardziej podatne na rozwój syndromu sztokholmskiego? Jakie czynniki osobowościowe lub doświadczenia życiowe mogą wpływać na podatność na ten syndrom?
• Wpływ kultury: Czy istnieją różnice kulturowe w przeżywaniu i rozumieniu syndromu sztokholmskiego? Jak różne społeczeństwa reagują na ten fenomen?
• Nowe metody terapii: Jakie nowe podejścia terapeutyczne mogą okazać się skuteczne w leczeniu ofiar? Czy istnieją alternatywne metody wsparcia, które mogą przynieść ulgę ofiarom?
• Edukacja i prewencja: Jak możemy lepiej edukować społeczeństwo na temat syndromu sztokholmskiego? Jakie strategie prewencyjne mogą pomóc w zapobieganiu temu zjawisku?

Podsumowując, choć wiele osiągnięto w zakresie zrozumienia syndromu sztokholmskiego, przed nami jeszcze wiele pracy. Wierzymy, że dzięki połączeniu wysiłków badaczy, terapeutów i społeczności, będziemy w stanie bardziej zgłębić tajemnice tego zjawiska i lepiej pomagać tym, którzy go doświadczają.

Wsparcie dla ofiar syndromu sztokholmskiego w naszej poradni

Zrozumienie i przetworzenie doświadczeń związanych z syndromem sztokholmskim może być wyjątkowo trudne. Właśnie dlatego nasza poradnia psychologiczna oferuje specjalistyczną pomoc dla osób, które borykają się z tym problemem. Nasz zespół doświadczonych terapeutów jest przygotowany, aby zapewnić wsparcie, narzędzia i strategie niezbędne do odzyskania równowagi i poczucia bezpieczeństwa w życiu.

Rozumiemy, jak ważne jest dla Ciebie znalezienie miejsca, w którym poczujesz się wysłuchana, zrozumiana i gdzie otrzymasz profesjonalną pomoc. Nasze podejście opiera się na empatii, indywidualnym podejściu do każdej osoby i skutecznych metodach terapii.

Jeśli czujesz, że potrzebujesz wsparcia, nie wahaj się skontaktować z nami. Jesteśmy tutaj, aby Ci pomóc. Twoje dobro i zdrowie psychiczne są dla nas priorytetem. Zapraszamy do naszej poradni, gdzie razem będziemy pracować nad Twoim zdrowiem i samopoczuciem.

👉 Jeżeli potrzebujesz pomocy, wsparcia psychologicznego placówki naszych poradni znajdują się w:

• Warszawie, Zobacz: Psycholog Warszawa
• Wołominie, Zobacz: Psycholog Wołomin

 

Wpis blogowy nie jest artykułem naukowym. Ma jedynie charakter informacyjny i nie zastąpi konsultacji ze specjalistą.

📗 – Artykuł powstał przy współpracy – Zespół specjalistów poradni Spokój w Głowie. Zweryfikowany merytorycznie przez: Monika Chrapińska-Krupa